درس اول آشنایی با علوم حدیث

بسم الله الرحمن الرحیم

فصل اول: بازشناخت کلیات علم حدیث‏

تعاریف و اصطلاحات حدیثی‏

از آنجا که در بیشتر مباحث کتاب از اصطلاحاتی پرکاربرد؛ همچون حدیث، روایت، سنت و… استفاده شده است، پیش از پرداختن به فصل چهارم کتاب که به تفصیل به آشنایی با اصطلاحات حدیث پرداخته است، به بررسی تعاریف آنها در آغاز این فصل می‏پردازیم:

حدیث‏

حدیث در لغت به معنای هر چیز نو وتر و تازه است.(۵) بر این اساس به شخص کم سن و سال حدیث السن و به نوجوان شاب حدث گفته می‏شود.(۶)

حدث در روایت انما قلب الحدث کالأرض الخالیة، ما ألقی فیها من شی‏ء قبلته؛ همانا دل نو رسته بسان زمین خالی است که هر چه در آن گذارده شود، پذیرا می‏گردد.(۷)

به همین معنای لغوی آمده است. و اطلاق حدیث به خرمای تر و تازه نیز بر همین اساس است.(۸)

واژه حدیث با توجه به عنصر معنایی خود ( تری و تازگی داشتن) دو کار کرد لغوی دارد که عبارتند از: گفتار و رخداد.(۹)

به گفتار از آن جهت حدیث می‏گویند، که به خاطر صدور تدریجی، هر بند و بخش آن نسبت به گذشته از تری و تازگی برخوردار است.(۱۰)

در آیه ذیل حدیث به معنای گفتار آمده است: و اذ أسر النبی الی بعض أزواجه حدیثا(۱۱) و چون پیامبر با یکی از همسرانش سخنی نهانی گفت.

و آیه فما لهؤلاء القوم یکادون یفقهون حدیثا(۱۲) (آخر) این قوم را چه شده است که نمی‏خواهند سخنی را (درست) دریابند.

و اطلاق حدیث بر قرآن در آیاتی؛ نظیر (فلیأتوا بحدیث مثله.(۱۳)) پس سخنی مثل آن بیاورند.

و آیه أفمن هذا الحدیث تعجبون.(۱۴) آیا از این سخن عجب دارید؟

بدین جهت است که قرآن افزون بر برخورداری از مقوله گفتاری، از تری و تازگی ویژه‏ای نیز برخوردار است.(۱۵)

و اطلاق حدیث به رخدادها نیز به خاطر صدور تدریجی و نوبه نو شدن آنها در مقایسه با رویدادهای پیشین است و اطلاق احادیث بر روزهای مشهور که در دوران جاهلیت و در میان اعراب مرسوم بود، ناظر به همین معناست.(۱۶)

و حدیث در آیه: (هل أتاک حدیث الغاشیة.(۱۷)) آیا خبر غاشیه ( فراگیرنده) به تو رسیده است؟(۱۸) و نیز آیه (فجعلناهم احادیث(۱۹)) پس آنها را حکایت‏ها گردانیدیم. به همین معنا آمده است.

به رغم آن که حدث شایع‏ترین و پرکاربردترین اصطلاح در علم حدیث است، اما درباره حوزه و دامنه مفهومی آن از جهات متعدد اختلاف شده است. برخی از تعاریف ارائه شده درباره حدیث بدین شرح است:

1. این حجر می‏گوید: حدیث در اصطلاح شرع آن چیزی است که به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) منسوب است.(۲۰)
2. سیوطی نیز به نقل از عالمان و محدثان، در تعریف حدیث آورده است:

حدیث عبارت است از فعل، قول و تقریر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، صحابیان و تابعان.(۲۱)

3. مامقانی می‏نویسد: گروهی از عالمان گفته‏اند: حدیث در اصطلاح عبارت است از گزارش قول، فعل و تقریر معصوم.(۲۲)
4. محقق قمی معتقد است: حکایت سخن، فعل و تقریر معصوم را حدیث می‏گویند.(۲۳)
5. محمد ابو زهو می‏نویسد: مقصود از حدیث در نگاه محدثان، سخنان، رفتار، تقریر، صفات خَلقی و خُلقی، سیره، جنگ‏ها و برخی از اخبار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) پیش از بعثت؛ هم چون تحنّث ایشان در غار حراء… را دربر می‏گیرد.(۲۴)

چند تفاوت اساسی در میان این تعاریف به چشم می‏خورد:

1. اهل سنت عموما تنها گفتار، کردار و تقریر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را حدیث می‏نامند و گاه صحابه و تابعان را به آن افزوده‏اند، در حالی که در تعاریف شیعه به جای پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از کلمه معصوم استفاده شده تا ائمه علیهم السلام را نیز دربر گیرد.
2. در برخی از تعاریف بر خود گفتار، رفتار و کردار معصوم حدیث اطلاق شده، اما در برخی دیگر از تعاریف به حکایت و گزارش آنها حدیث اطلاق شده است.

تعریف ذیل از دیدگاه نگارنده جامع‏ترین تعریف برای حدیث است:

حدیث عبارت است از گفتار غیر قرآنی خداوند، معصومان (اعم از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه علیهم السلام و فاطمه (س))، صحابه، تابعان و حکایت فعل و تقریر آنان. در این تعریف چند نکته مورد توجه قرار گرفته است:

1. میان گفتار، فعل و تقریر تفصیل قائل شده‏ایم. به این معنا که به خود گفتار حدیث اطلاق می‏شود، اما در مورد فعل و تقریر به حکایت آنها حدیث اطلاق می‏گردد.
2. دامنه حدیث، گفتار غیر قرآنی خداوند، یعنی حدیث قدسی را دربر می‏گیرد.
3. به گفتار صحابه و تابعان اصطلاحا حدیث اطلاق می‏گردد؛ زیرا چنان که در فصل اصطلاحات حدیثی خواهد آمد به حدیث صحابه حدیث موقوف و به حدیث تابعان حدیث مقطوع اطلاق می‏شود. هر چند حجیت حدیث آنان مورد مناقشه است.